 |
| <> | Ενα ιδιαίτερα ενδιαφέρον άρθρο του Τ. ΚαφαντάρηΑν δεν ραγίσει το γυαλί, πώς θα φτιάξουμε καινούργιο; Από καταβολής του πολιτισμού μας έτσι κατακτάται η γνώση. Πόσο έτοιμοι είμαστε τώρα για μια ενδεχόμενη ανατροπή; Και από πού θα προκύψει; Από τα έδρανα των αξιοσέβαστων επιστημονικών ιδρυμάτων ή από κάποια συσκευή που θα φέρει τα πάνω κάτω στην καθημερινότητά μας; Η ξενάγηση σε ορισμένους υποψήφιους «ανατροπείς» δεν μπορεί παρά να μας δώσει ιδέες...ΤΑΣΟΣ ΚΑΦΑΝΤΑΡΗΣ
Σε καιρούς όπου όλοι αναζητούν «σταθερές», η επιστήμη μοιάζει φάρος φωτός και αλήθειας. Λάμπει όμως εξίσου για όλους; Κάποτε, στο μεγάλο ποτάμι με τα χρυσόψαρα, ένα χρυσοψαράκι προβληματίστηκε για τον κόσμο γύρω του. «Πώς φτιάχτηκε αυτός ο κόσμος;» ρώτησε τη μαμά του. «Αυτό είναι απλό» του απάντησε. «Ολοι ξέρουν ότι το ποτάμι δημιουργήθηκε από την πηγή». «Ναι, αλλά τι βρίσκεται πίσω από την πηγή;». «Αυτό δεν μπορούμε να το ξέρουμε εμείς... μόνο το χριστοψαράκι το ήξερε». «Κι εκείνο πού το 'μαθε; Του το 'πε ο μπαμπάς του;». «Πώς μιλάς έτσι; Δείξε λίγο σεβασμό... Ολοι ξέρουν ότι το χριστοψαράκι δεν ήταν σαν εμάς - ήταν χρυσόψαρο γυάλας. Από 'κεί μέσα έβλεπε όλα όσα δεν μπορούμε να δούμε εμείς». Το χρυσοψαράκι έμεινε σκεφτικό. Δεν μπορούσε να φανταστεί τι βλέπει κανείς μέσα από μια γυάλα. «Καλά, κι ο κόσμος μας πού τελειώνει;». «Δεν έχεις ακούσει για την κάτω μεριά του ποταμού, εκεί όπου όταν φτάσει κάποιο από μας πέφτει στη θάλασσα και πεθαίνει; Εκεί τελειώνει». «Ναι, αλλά τι είναι στη θάλασσα; Μήπως κάποια άλλα ψάρια μπορούν και ζουν εκεί;». «Το χριστοψαράκι είπε ότι εκεί θα ζούμε μελλοντικά εμείς, όταν ξανάρθει και ξεδιαλέξει όσα από εμάς ήταν καλά ψάρια. Βέβαια... υπάρχουν και κάποια τρελόψαρα που λένε ότι ήδη ζουν εκεί άλλα ψάρια, αλλά ποιος δίνει σημασία σε λόγια τρελόψαρων;». «Μαμά, άκουσα να λένε ότι ο κόσμος που ζούμε δεν είναι ο μόνος. Κάποιοι λένε ότι υπάρχουν πολλά ποτάμια με διαφορετικά ψαράκια...». «Πάλι με τρελόψαρα κάνεις παρέα; Σου είπα να μην τους μιλάς!». «Μα... αν έχουν δίκιο; Γιατί να μη συζητάμε γι' αυτό;». «Γιατί είμαστε χρυσόψαρα. Και τι μαθαίνουν όλα τα καλά χρυσόψαρα από μικρά στο σχολείο; Οτι η σιωπή είναι χρυσός!». Το παραμύθι με τα τρελόψαρα Το παραμύθι αυτό ειπώθηκε ξανά και ξανά και στον κόσμο των ανθρώπων - με άλλα λόγια βέβαια - ωσότου τα «τρελόψαρα» άρχισαν να έχουν αποδείξεις για πολλά από εκείνα που σκέπαζε η σιωπή. Είναι αλήθεια ότι τα πρώτα που τόλμησαν να παρουσιάσουν τα ευρήματά τους την πλήρωσαν ακριβά: κάποια ψήθηκαν στη σχάρα (όπως ο Τζιορντάνο Μπρούνο), κάποια κόντεψαν να ψηθούν (όπως ο Γαλιλαίος) και τα περισσότερα πέθαναν από την πείνα, τυλιγμένα στην καταφρόνια (όπως ο Καντ). Αλλά οι επόμενοι τα κατάφεραν να επικρατήσουν και από «τρελόψαρα» ονομάστηκαν «επιστήμονες». Εδώ και τρεις αιώνες ψάχνουν, βρίσκουν και αποδεικνύουν, δίνοντας τα φώτα τους στους υπόλοιπους. Ετσι η ζωή των «χρυσόψαρων» άλλαξε ριζικά. Τώρα έχουμε όλοι μια «γυάλα στο σαλόνι» για να κοιτάμε τον κόσμο και όλο και περισσότεροι από μια «γυάλα που τη λένε Διαδίκτυο» για να τον ψάχνουμε. Το πρόβλημα είναι - όπως σύντομα συνειδητοποιήσαμε - ότι όλα αυτά τα χρόνια χτίζαμε ασυναίσθητα και μια άλλη γυάλα, πολύ μεγαλύτερη, μέσα στη οποία κλείσαμε όλον τον πλανήτη: το φαινόμενο του θερμοκηπίου! Δεν χρειάζεται να το εξηγήσουμε, καθώς όλοι μιλούν γι' αυτό μέσα από τις γυάλες του σαλονιού και του Διαδικτύου. Οι επιστήμονες έκρουσαν τη γυάλα του κινδύνου και μας είπαν ότι πρέπει να βρούμε λύσεις σύντομα, προτού σπάσει εξαιτίας του η γυάλα του κλίματος και γίνει ο πλανήτης... λαμπόγυαλα. Τι είδους λύσεις; Μας μίλησαν για οικονομία στην ενέργεια, μείωση των ρύπων, φροντίδα για το περιβάλλον... όλα καλά και εύλογα, αλλά τίποτε που να μπορεί να αποδώσει άμεσα και να διώξει το θερμοκήπιο με ασφάλεια και βεβαιότητα επιτυχίας. Ετσι συνεχίζουμε να κολυμπάμε σήμερα στην ανήσυχη γυάλα μας, βλέποντας με αγωνία τις εκδηλώσεις του τρελαμένου κλίματος να αδειάζουν την κλεψύδρα του χρόνου και λοξοκοιτώντας με προσμονή τους επιστήμονες μήπως και ανακοινώσουν δραστικότερες λύσεις. Το σπάσιμο της σιωπής Μέσα στην επιστημονική άπνοια του περασμένου καλοκαιριού ένα βιβλίο εκδόθηκε στην Αγγλία, γραμμένο από τον πρωτοπόρο της «θερμοδυναμικής της αντιύλης», καθηγητή Φυσικής του Πανεπιστημίου Hull, Τζέρεμι Ντάνινγκ-Ντέιβις (Jeremy Dunning-Davies). Είχε τον τίτλο «Exploding a Myth: Conventional Wisdom or Scientific Truth?» - στα ελληνικά θα μπορούσε να αποδοθεί ως «Διαλύοντας τον μύθο της κατά συνθήκην αλήθειας» - και προκάλεσε ρίγη συγκίνησης σε μυριάδες «περιθωριοποιημένων επιστημόνων» ανά τον πλανήτη. Γιατί άραγε; Τι ισχυριζόταν; Θα κατανοήσουμε καλύτερα το νόημα όσων γράφει ο Ντέιβις αν πρώτα αναλογιστούμε το πλαίσιο μέσα από το οποίο αναδεικνύεται και καταξιώνεται παγκοσμίως η επιστημονική γνώση. Θα πρέπει να θυμηθούμε ότι οι επιστήμονες σταμάτησαν να ρίχνονται στην πυρά όταν η οικονομική ισχύς πέρασε από τα χέρια των επισκόπων στα χέρια των εμπόρων. Επίσης όταν οι φιλόδοξοι ηγεμόνες της εθνικά διαχωριζόμενης μεταμεσαιωνικής Ευρώπης συνειδητοποίησαν ότι οι επιστημονικές εφευρέσεις μπορούσαν να μετατραπούν σε στρατιωτικά αξιοποιήσιμη τεχνολογία. Ετσι η ανώτερη και ανώτατη παιδεία μετανάστευσε σταδιακά από τα μοναστήρια και τις εκκλησιαστικές σχολές στα πανεπιστήμια και βρέθηκε ο «ιστορικός συμβιβασμός» με το Βατικανό: οι θεολόγοι για τα μεταφυσικά και οι επιστήμονες για τα φυσικά. Ο κόσμος ξεχύθηκε μπροστά, με ατμομηχανές, αυτοκίνητα, αεροπλάνα, πυραύλους... και απέδειξε την ορθότητα των επιστημονικών θεωριών που στήριζαν όλα αυτά με ποτάμια αίματος στους πολέμους, αλλά και θαυμαστά επιτεύγματα στην ειρήνη. Λίγο μετά το πιο πολύνεκρο «πεδίο πειραματισμού της επιστήμης», τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, οι πυρηνοκρατούσες ΗΠΑ σκέφθηκαν ότι είναι καιρός να μπει μια τάξη στο πώς αξιολογούνται τα επιστημονικά ευρήματα. Ετσι παράλληλα με την εξαγγελία ενός πρωτόγνωρου σε κλίμακα σχεδίου κρατικής επιχορήγησης της επιστημονικής έρευνας, η κυβέρνησή τους παρουσίασε και ένα σύστημα διύλισης των νεοεμφανιζόμενων εργασιών, κρίσης τους από εγκεκριμένους ομότεχνους επιστήμονες και δημοσίευσής τους σε κατάλληλα έντυπα (επιστημονικά περιοδικά). Αυτό το «σύστημα κρίσης από συναδέλφους» (peer review system) θα ήταν και το αποφασιστικό φίλτρο για τη διάθεση των επιχορηγήσεων προς τους επιστήμονες, ώστε να μπορούν να συνεχίσουν την έρευνά τους. Ζητείται χώρος για... επαναστάσεις! Το σύστημα κρίσης καθιερώθηκε και υιοθετήθηκε, στη συνέχεια, από όλον τον πλανήτη. Μόνο που είχε εκ γενετής κάποιο σοβαρότατο ελάττωμα: αντιμετώπιζε την επιστημονική πρόοδο ως διαδικασία ομαλής και σταθερής συνάθροισης γνώσης. Αγνοούσε, δηλαδή, το ιστορικό δεδομένο ότι ενίοτε η ομαλή πρόοδος διακόπτεται από περιόδους επιστημονικών επαναστάσεων. Σε τέτοιες περιόδους το σύστημα των ομότεχνων κριτών αδυνατεί να αξιολογήσει το καινοφανές και καταλήγει να φέρεται ως αντιδραστικός μηχανικός κατάπνιξης της προόδου. Μια τέτοια περίοδο διατείνεται ότι διανύουμε το βιβλίο του Ντέιβις. Ο μύθος που διαλύει είναι η πεποίθησή μας ότι όλα τα επιστημονικά θέματα συζητούνται ελεύθερα και ότι τα ευρήματα αξιολογούνται χωρίς προκαταλήψεις. Οχι, μας λέει. Οποιος τολμάει να αμφισβητήσει την «ορθοδοξία» της θεωρίας της Μεγάλης Εκρηξης (Big Bang), την ύπαρξη των Μαύρων Οπών, ή την ίδια τη Θεωρία της Σχετικότητας, καθίσταται αμέσως «αιρετικός». Για να αποδείξει τον ισχυρισμό του, εξετάζει τα κενά και τα σφάλματα των παραπάνω θεωριών, αλλά και την αμφιλεγόμενη «αδρονική μηχανική», που οι θιασώτες της την προβάλλουν ως την παλινόρθωση της φυσικής σε νέα και ισχυρότερα θεμέλια, με νέου τύπου μαθηματικά, που δίνουν επιτέλους απαντήσεις σε άλυτα ως τώρα ζητήματα. Παρόμοια οξεία κριτική στο «επιστημονικό κατεστημένο» είχαμε δει στο βιβλίο του Ρόμπερτ Γουίλσον «Η νέα Ιερά Εξέταση»(1), στο «Στιγματίζοντας τους διαφωνούντες»(2) του Μπράιαν Μάρτιν, στο «Προμηθέας Δεσμώτης»(3) του Τζον Ζάιμαν και στο άρθρο «Ανακλάσεις και προοπτικές της επιστήμης του 20ού και 21ου αιώνα»(4) του Ρόμπερτ Γιαν. Ολοι τους έβλεπαν μια νομενκλατούρα να ποδηγετεί την εξέλιξη των επιστημόνων, καταπνίγοντας κάθε ενοχλητική φωνή, ρίχνοντας στην αφάνεια επαναστατικές νέες θεωρίες και κρύβοντας - ηθελημένα ή αθέλητα - ανακαλύψεις και τεχνολογίες που μπορούν να σώσουν τον πλανήτη και την ανθρωπότητα. Σε πολλές περιπτώσεις αυτό οφείλεται σε προσωπικές μικρότητες και αντιπαραθέσεις, σε πάμπολλες άλλες στα τεράστια οικονομικά συμφέροντα που βρίσκονται πίσω από τις χρηματοδοτήσεις, αλλά και, σε ολοένα αυξανόμενες περιπτώσεις, στην αδυναμία του συστήματος να αξιολογήσει έγκαιρα και έγκυρα τον κατακλυσμό νέων εργασιών - που έχουν πολλαπλασιαστεί έπειτα από την επιστημονική αφύπνιση πληθυσμιακών γιγάντων του Τρίτου Κόσμου, όπως η Κίνα και η Ινδία. |
